2. Wie is de schrijver van Prediker?

Wie is Prediker?

Dat is glashelder, zeggen sommigen, dat is Salomo. Dat blijkt al uit het allereerste vers: De woorden van Prediker, de zoon van David, koning in Jeruzalem. En in vers 12 staat nog eens: Ik, Prediker, was koning over Israël in Jeruzalem.

En toch zijn er een paar merkwaardige dingen: Prediker is in de eerste verzen van hoofdstuk 1 niet zélf aan het woord, maar er wordt óver hem gesproken, in de derde persoon dus. Pas in vers 12 neemt Prediker duidelijk zélf het woord: Ik, Prediker, was koning over Israël ...  En Prediker noemt nergens (!) in het hele boek zijn naam. Dat is heel anders in de het Bijbelboek Spreuken: daar wordt de naam  Salomo niet alleen aan het begin genoemd, maar ook in hoofdstuk 10. Vervolgens wordt in hoofdstuk 25 van het spreukenboek vermeld, dat de daar volgende spreuken van Salomo zijn, en er wordt specifiek bij gezegd dat het vanaf dit punt spreuken betreft die 'de mannen van Hizkia, de koning van Juda, hebben overgeschreven'. En van de laatste twee hoofdstukken (30 en 31)  wordt heel duidelijk gezegd dat die niet van Salomo zijn maar van 'Agur, de zoon van Jake' en van iemand die 'koning Lemuël' wordt genoemd. Dat versterkt de indruk dat de overige hoofdstukken dan echt met spreuken van Salomo gevuld moeten zijn.

Maar in Prediker ligt het dus iets anders. Kijken we aan het slot van het boek, dan zien we hetzelfde als aan het begin: vanaf hoofdstuk 12 vers 9 wordt er weer in de derde persoon óver Prediker (niet over Salomo!) gesproken. Ook deze epiloog maakt - net als de inleiding in het eerste hoofdstuk - duidelijk, dat de 'drie personen' van

1. de auteur,
2. de enigszins geheimzinnige 'Prediker' en tenslotte die van
3. een rijke, wijze koning te Jeruzalem (die nergens verbonden wordt aan de naam Salomo)

door elkaar heen lopen.

'Prediker' is de vertaling van 'Kohelet', dat betekent iets als 'hij, die een vergadering bijeenbrengt', 'hij die een vergadering voorzit' of 'hij die een vergadering toespreekt'. De oude Griekse vertaling 'Ekklesiastes' betekent 'iemand die lid is van een vergadering' of 'spreker in een vergadering'. De vertaling 'Prediker' is een vondst van Luther.

Een citaal uit de Studiebijbel in perspectief: 'Deze titel (als aanduiding van een functie - RvdW) kohelet komt [...] nergens anders voor. Waarschijnlijk bestond er geen functie die in het dagelijks taalgebruik met dit woord werd aangeduid en is de titel een creatie van de auteur. [...] De term droeg op deze manier bij aan het mysterie rondom het personage. [...] We krijgen de indruk dat de auteur de identiteit van het personage dat hij laat spreken in het vage heeft willen laten, juist om aan te geven dat het niet werkelijk om Salomo gaat. Tegelijkertijd beantwoordt geen enkel ander personage aan de beschrijving van Prediker. Dit zou erop kunnen wijzen dat dit personage een creatie van de auteur is. [...] De auteur wil het falen van de menselijke wijsheid laten zien en de onvoldaanheid die rijkdom teweegbrengt (1:13 - 2:21) Om dit aannemelijk te maken, moet het ook opgaan voor de wijste en rijkste man die de aarde heeft voortgebracht. De auteur heeft het ideale personage daarvoor weten te creëren en laat hem in zijn boek de constatering van deze mislukking uitspreken. De auteur heeft zich hierbij laten inspireren door koning Salomo [...] zonder dat hij daarmee wil zeggen dat we in Prediker Salomo moeten zien.' Dr. Aalders komt in de Korte Verklaring met andere woorden tot precies dezelfde conclusie.

Er staan ook passages in Prediker waarvan je denkt: hoe kan Salomo die nu geschreven hebben? Bijvoorbeeld Prediker 5: 7: wees niet verbaasd als je onderdrukking van de arme en beroving van recht in het gewest (de streek, de provincie) ziet. Onderdrukking en onrecht zijn kennelijk 'gewoon', zoiets blijkt ook uit Pred. 4:1 en 8: 10. Maar Salomo was zelf koning, dat is de hoogste rechterlijke macht in het land! Liet hij de zaken dan zo maar lopen? En hij schrijft het nog gewoon op ook? Sowieso wordt er over 'de koning' in Prediker een niet heel positief beeld geschetst van een typisch oosters vorst, een absolute machthebber waarmee het oppassen geblazen is, we zullen dat nog zien in hoofdstuk 8: 2-5 en in 10: 20.

Toegegeven: een beetje speculatief is het allemaal wel. Hoe zit dat bij mensen die aannemen dat Prediker/Kohelet 'gewoon' Salomo is? Een citaat uit de inleiding op Prediker uit de Statenvertaling met

Kanttekeningen: 'Velen onder de geleerden houden het daarvoor, dat Salomo dit boek geschreven heeft in zijn grooten ouderdom, nadat hij vele jaren van het rechte pad der ware godzaligheid was afgetreden, maar nu wederom tot God bekeerd.' Ook dit is wel wat vaag allemaal: welke geleerden? Hoeveel zekerheid biedt een formulering als 'houden het daarvoor'? Waar staat eigenlijk in de Bijbel dat Salomo zich 'wederom tot God bekeerde'?

De HSV-Studiebijbel en de Bijbel met Uitleg nemen een middenpositie in en leggen uit dat we het gewoon niet met zekerheid kunnen zeggen. Citaat uit de Bijbel met Uitleg: 'Het belangrijkste is trouwens, dat het volk Israël en de christelijke kerk dit boek hebben herkend en erkend als geïnspireerd door Gods Geest.' Hier ben ik het mee eens: of Salomo wel of niet de auteur is maakt voor de acceptatie van het boek niet uit.

En toch heb ik het gevoel dat sommige christenen denken: 'is dat geen nieuwlichterij, als je ervan uitgaat dat het iemand anders was dan Salomo? We hebben toch altijd gedacht dat het Salomo was? Laten we het maar bij het oude houden!' Maar vergelijk het eens met ons nationale volkslied, het 'Wilhelmus'. Dat zet in met: 'Wilhelmus van Nassouwe ben ik, van Duitsen Bloed'. Nou, dat is toch duidelijk? Hij zegt, 'dat ben ik' dus waarom zou iemand anders het geschreven hebben? Maar we hebben op school geleerd dat het niet zeker is wie de schrijver van het Wilhelmus is (Marnix van St. Aldegonde? Datheen?) maar dat één ding wel heel zeker is: het is niet Willem van Oranje zelf! Maakt dat onze waardering voor het lied anders? Welnee, we zingen het bij gelegenheid uit volle borst mee. Welnu, zo kun je het, denk ik, ook met het boek Prediker zien: je bent niet direct verdacht als je ervan uitgaat dat het niet door Salomo geschreven is. Het blijft ook dan voluit het woord van de levende God.